แหล่งที่มา : เนติบัณฑิตยสภา
ย่อสั้น
การขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถาตามประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งมาตรา 156 ถ้าศาลชั้นต้นมีคำสั่งให้ยกเว้นค่าธรรมเนียมศาลให้แต่เฉพาะบางส่วนหรือให้ยกคำขอ ผู้ขอมิได้ใช้สิทธิขอให้ศาลพิจารณาคำขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถาของตนใหม่ตามวรรคสี่ แต่เลือกใช้สิทธิอุทธรณ์คำสั่งศาลชั้นต้นไปยังศาลอุทธรณ์ตามวรรคห้า เมื่อศาลอุทธรณ์มีคำสั่งอย่างไรแล้ว ก็เป็นที่สุดผู้ขอจะย้อนไปขอให้ศาลพิจารณาคำขอของตนใหม่ตามวรรคสี่ไม่ได้ เพราะผู้ขอมีสิทธิเลือกวิธีดำเนินการได้เพียงอย่างเดียว
ย่อยาว
ศาลชั้นต้นไต่สวนแล้ว ไม่เชื่อว่าผู้ร้องเป็นคนยากจน ไม่มีทรัพย์สินพอจะเสียค่าธรรมเนียมศาล มีคำสั่งยกคำขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถาศาลอุทธรณ์มีคำสั่งยืนตามคำสั่งศาลชั้นต้น ต่อมาผู้ร้องยื่นคำร้องต่อศาลชั้นต้น ขอให้ศาลชั้นต้นพิจารณาคำขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถาใหม่ศาลชั้นต้นมีคำสั่งยกคำร้อง ศาลอุทธรณ์พิพากษายืน ผู้ร้องฎีกา
ศาลฎีกาวินิจฉัยข้อกฎหมายว่า “คดีมีปัญหาที่ศาลฎีกาจะต้องวินิจฉัยแต่เพียงว่า ผู้ร้องมีสิทธิร้องขอให้ศาลชั้นต้นพิจารณาคำขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถาของตนได้ใหม่หรือไม่ พิเคราะห์แล้วเห็นว่า การขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถานั้น ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง มาตรา 156 ซึ่งได้แก้ไขโดยพระราชบัญญัติแก้ไขเพิ่มเติมประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง (ฉบับที่ 5) พ.ศ. 2499 มาตรา 12 ได้บัญญัติวิธีดำเนินกระบวนพิจารณาเป็นลำดับไว้แล้ว กล่าวคือ ผู้ขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถาจะต้องยื่นคำร้องและสาบานตัวให้คำชี้แจงว่าตนไม่มีทรัพย์สินพอจะเสียค่าธรรมเนียมศาลตามวรรคแรก หลังจากนั้นให้ศาลจัดส่งสำเนาถ้อยคำเช่นนั้นพร้อมด้วยสำเนาคำขอฟ้องหรือต่อสู้คดีอย่างคนอนาถาให้คู่ความอีกฝ่ายหนึ่งตามวรรคสอง เมื่อศาลชั้นต้นทำการไต่สวนแล้ว ให้ศาลมีคำสั่งตามวรรคสามถ้าศาลอนุญาตตามคำขอ คำสั่งนั้นเป็นที่สุด แต่ถ้าศาลสั่งอนุญาตให้ยกเว้นค่าธรรมเนียมศาลให้แก่เฉพาะบางส่วน หรือมีคำสั่งให้ยกคำขอเสีย ผู้ขอก็มีสิทธิขอให้ศาลพิจารณาคำขอนั้นใหม่ เพื่ออนุญาตให้ตนนำพยานหลักฐานมาแสดงเพิ่มเติมว่าตนเป็นคนยากจนได้อีก ตามวรรคสี่ ถ้าศาลชั้นต้นไม่อนุญาต ผู้ขอก็อุทธรณ์คำสั่งศาลชั้นต้นต่อศาลอุทธรณ์ได้ตามวรรคห้าแต่ถ้าศาลชั้นต้นมีคำสั่งให้ยกเว้นค่าธรรมเนียมศาลให้แต่เฉพาะบางส่วนหรือให้ยกคำขอเสียแล้ว ผู้ขอมิได้ใช้สิทธิขอให้ศาลพิจารณาคำขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถาของตนใหม่ตามวรรคสี่ แต่เลือกใช้สิทธิอุทธรณ์คำสั่งศาลชั้นต้นไปยังศาลอุทธรณ์ตามวรรคห้า เมื่อศาลอุทธรณ์มีคำสั่งอย่างไรแล้วก็เป็นที่สุด ผู้ขอจะย้อนไปขอให้ศาลชั้นต้นพิจารณาคำขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถาของตนนั้นใหม่ไม่ได้ เพราะผู้ขอมีสิทธิเลือกวิธีดำเนินการอย่างใดอย่างหนึ่งเพียงอย่างเดียว ฉะนั้นในกรณีคดีนี้ เมื่อศาลชั้นต้นมีคำสั่งยกคำร้องขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถาของผู้ร้องแล้ว ผู้ร้องก็ได้ใช้สิทธิอุทธรณ์คำสั่งของศาลชั้นต้นดังกล่าว ต่อศาลอุทธรณ์ตามวรรคห้า และศาลอุทธรณ์มีคำสั่งเป็นที่สุดแล้ว ผู้ร้องจึงไม่มีสิทธิขอให้ศาลชั้นต้นพิจารณาคำขอดำเนินคดีอย่างคนอนาถาของตนใหม่ตามวรรคสี่ได้ด้วยเหตุผลดังกล่าวข้างต้น”
พิพากษายืน
